Schilderij: Dag en nacht.
Dag en nacht is een thema dat René Magritte in een van zijn schilderijen heeft gebruikt. Ik las erover dat de dag en de nacht nog nooit zo treffend in één schilderij was verbonden. Bij mij ontstond het beeld dat dit veel subtieler moest kunnen. Jeugdige eigenwijsheid zorgde ervoor dat dit al schilderend bewezen moest worden.
Het voorval was in de tijd voor het schilderij met het luciferdoosje. De kennis ontbrak me om direct tot een succesvol resultaat te komen.
Bij de uitleg van het schilderij met het luciferdoosje staat dat het werk de basis is voor alle andere schilderijen. De zoektocht ging echter verder na dat schilderij.
Er kwam een moment dat ik het onzinnig vond om enkel en alleen nog maar schilderijen te maken met mijn toen verkregen kennis. Productie draaien, nee dus… In mijn hoofd begonnen er gedachten te vonken die ervoor zorgden dat ik nu wel de dag en nacht kon verenigen in één schilderij. Om wat commerciëler te zijn was het plan om het doek in het heel groot te schilderen. De simpelheid van die gedachte was dat het voor het schilderij niet uitmaakte of het nu een normaal formaat had of een groot formaat, het zou toch heel arbeidsintensief worden.
Het plan was om drie doeken van 200 x 150 cm naast elkaar te hangen, dan was het later te vervoeren. De beperkingen van de ruimte waarin ik werkte zorgde ervoor dat de twee buitenste doeken 180 x 150 cm werden. Maar dan nog kwam het schilderij schuin door mijn atelier te hangen.
De vooraf geraamde tijd om het doek af te krijgen was twee jaar. Een lange tijd maar als je erop terug zou kijken zou het wel meevallen. Opportunisme is mij niet vreemd.
Er is tot nu toe tweeëneenhalf jaar in gaan zitten en nog steeds zijn er dingen die geschilderd moeten worden. Het zal niet vreemd zijn dat de uitleg ook veelomvattend is. Hetzelfde geldt voor de schilder-technische uitleg.
Naar de technische uitleg van ‘Dag en nacht’
Het schilderij stelt de dag voor die al schemerend overgaat in de nacht. Dag en nacht zijn tegengestelden die in het werk verbonden zijn. Die verbinding van tegengestelden is het achterliggende thema dat ik gebruikte.
Het totale schilderij is helaas voor mij niet te fotograferen, de lichtval vanuit het raam zorgt ervoor dat een kant goed belicht is en de andere kant in het donker terecht komt. Doordat ik werk vanuit de lichtsituatie op mijn palet, maakt deze ongelijkheid van licht tijdens het schilderen niet uit. Je kan immers een schilderij bij het raam ook gewoon bekijken zonder dat het je opvalt dat het licht ongelijk verdeeld is.
De afbeeldingen zijn dus details die samen een beeld geven van de gehele voorstelling. Omdat deze details gefotografeerd zijn tijdens het werk zullen er dingen zijn die er soms wel opstaan of soms nog niet. De volgorde van de details is van links naar rechts, de uitleg is dus ook van links naar rechts.
Detail 1 Dag en nacht.
Aan de linkerkant van het detail ligt een kruiser. Oorlogschepen dragen cijfers die aangeven van welk land ze zijn, het is een soort cijfercode. Het getal 666 is het getal van satan. De tegenstelling is hier, met militair geweld de vrede bewaren, dus vrede op gespannen voet.
Het gebouwtje op de rotsen voor het schip is nooit gebouwd, maar er is wel een maquette van. Het bestaat dus, maar toch ook weer niet.
Dan is er een bouwput waar op de schutting de tekst ‘Don’t bury our past!’ staat. Deze tekst verwijst naar de voortdurende strijd tussen archeologen en architecten. Er is altijd strijd om hoeveel tijd de archeologen krijgen om de bodem te onderzoeken voordat de bouw kan beginnen. Soms is het een gevecht of er sowieso gebouwd mag worden. De situatie in de stad Rome is daar een mooi voorbeeld van. Om daar in het centrum iets te kunnen bouwen moet er iets van het historisch erfgoed verdwijnen.
Op de achtergrond het operagebouw in Sidney.
Detail 2 Dag en nacht.
Detail 3 Dag en nacht.
Op deze uitsnede staat prominent het gebouw met de uiteenspattende druppel op het dak. Deze druppel is als een kroon. De doorsnede van het bouwwerk is in de vorm van een spetter. Alles heeft een relatie met water. Op het bord schuin boven het vuur staat ‘Plonshotel’, een rare naam in het Nederlands. Vertaal dezelfde naam naar ‘Splashhotel’ en plotseling is het veel geaccepteerder, een wonderlijke tegenstelling. Detail 3 laat nu ook de beelden zien die om het hotel staan. Detail 1 is dus van vroegere datum.
Rechts is er sociale woningbouw, met daarvoor krotten waar ook mensen leven. Het gedrag van de mensen in de sociale woningen is zo dat de vitrage de hoogte heeft dat ze de krotten niet hoeven te zien. Er vliegt van een van de verdiepingen een vuilniszak naar beneden, zonder dat de werper in beeld is. Asociaal vanuit de sociale woningbouw, van enige loyaliteit is geen sprake.
Detail 4 Dag en nacht.
Boven zie je vijf van de zes beelden die zichtbaar zijn om het hotel. De studies van deze beelden vind je onder, ze zijn per twee uitgetekend. De reden om er steeds twee uit te tekenen was weer mijn onbeholpen manier om commercieel te denken. Van elke studie is een beeld gebruikt. De gedachte achter deze beelden is om menselijke figuren met een dramatisch expressie onder een soort van vlies weer te geven terwijl ze water uitbeelden. Het is alsof ze door de oppervlaktespanning heen willen breken, als golven die boven het wateroppervlak uitstijgen maar toch steeds weer terugvallen.
Op de voorgrond lopen twee joggers waarvan er een groot is en stijfjes loopt terwijl de andere klein maar lichtvoetig beweegt.
Detail 5 Dag en nacht.
Ook in de uitsnede boven zijn er tegenstellingen aan te wijzen. De meest in het oog springende is wel de persoon die met witte verf de zon zwart wil schilderen. Het is het achteraanzicht van mijzelf in die tijd, zodat er niemand zou zijn die zich aangesproken zou voelen.
De atoomwolk, de ‘paddenstoel’ hangt als een constante dreiging in de lucht om te vernietigen wat is opgebouwd. Symbool voor een zichzelf vernietigende mensheid met een wapen dat door dezelfde mensheid is ontwikkeld.
Op de hoek van het pleintje staat een stoplicht waarvan niet duidelijk is voor welke straat. Het hangt af van het verkeer dat of rechts rijdt, of juist links zoals in Engeland. De panden die het pleintje omringen komen uit verschillende steden. Markant is het huis onder de oksel van de schilder, dit huis heeft de ‘baksteenprijs’ gewonnen en staat in België.
Op de achtergrond zie je twee kerken, de Notre Dame in Parijs en het Loyds in Londen. De laatste is natuurlijk de ‘kerk’ van het kapitaal.
Op deze foto zijn er nog geen voetgangers te zien en ook geen auto’s. Op latere details zijn ze wel te zien.
Detail 6 Dag en nacht.
De magie van lichtsuggestie. De zon schijnt echt. De glanzende de bol waarin de zon en de bebouwing weerspiegelt, is te zien in Parijs. Daarachter zie je een gebouw met daarin een zwembad. Op dit gebouw zit een bol. Er zijn door het hele schilderij bollen te vinden. De exacte diameters van de bollen op het doek, verhouden zich als de planeten van ons zonnestelsel. Het gebouw met de vele ramen is een Romeinse kazerne, waarvan ik een maquette zag.
Detail 7 Dag en nacht.
Detail 8 Dag en nacht.
Detail 9 Dag en nacht.
In detail 9 zijn nu wel voetgangers te zien. Aan de rechterkant van de weg loopt een stel waarvan de vrouw beduidend groter is dan de man. Het stel aan de linkerkant is het tegenovergestelde. De man bekijkt de krant die op het trottoir ligt terwijl de vrouw op hem wacht. Er is de man die sleutelt aan zijn motor, en aan de overkant ligt een dakloze in een hoekje van het donkere gebouw. Ook zijn er nu naast het gaande verkeer geparkeerde auto’s.
Detail 10 Dag en nacht.
Detail 11 Dag en nacht.
De afbeelding boven is verder naar rechts. Het donkere gebouw is naar eigen ontwerp, als je de ruimte hebt waarom ook niet? Het is een klein bankgebouw waar de eenpersoonslift tussen de verdiepingen pendelt. De bank snijdt echter dwars door een al bestaand pand. Conflict over de woonrechten hebben ervoor gezorgd dat er een ‘compromis’ gesloten is. Het verouderde pand doet nu dienst als studentenhuis, studenten die natuurlijk de fiets als vervoersmiddel hebben. Een gitariste zweeft in de ruimte, ze komt los van haar omgeving wanneer ze speelt.
Detail 12 Dag en nacht.
Detail 13 Dag en nacht.
Detail 13 laat de overgang zien van de dag naar de schemering. Doordat het bankgebouw van zwart graniet is, wordt de overgang heel subtiel. Op de achtergrond werken de wolken ook mee aan de suggestie van schemering, er is een geleidelijk afnemend licht.
Detail 14 Dag en nacht.
Deze foto laat zien hoe lastig het is om een schilderij goed vast te leggen als het licht heel prominent van een kant af komt. In werkelijkheid verloopt de voorstelling veel gelijkmatiger. Wat ondanks deze handicap wel duidelijk wordt, is dat de overgang van dag naar nacht op een natuurlijke manier zichtbaar wordt. Het oog accepteert eigenlijk de meest onwaarschijnlijke dingen als zijnde ‘normaal’. Rechts is een communicatietoren te zien, het staat bijna symbool voor de verbinding die er is tussen dag en nacht. Voor deze toren bevindt zich een warenhuis dat op een burcht lijkt. Alles is beveiligd, maar de open gevel moet mensen wel naar binnen trekken. Voor het warenhuis is een pand met daarop een glazen uitbouw. Midden in de stad heeft iemand de zolderverdieping omgebouwd naar een plantenkas om dichter bij de natuur te zijn. Het figuurtje op het dak ernaast kan zowel goed als kwaad in de zin hebben.
Bij de volgende details worden de objecten rechtsonder toegelicht.
Detail 15 Dag en nacht.
Je ziet hier twee vrouwen die een object bezichtigen dat in een parkje staat. Het object is ‘gesneden’ uit staalplaat, waarvan de oorspronkelijk vorm een vlak vierkant was.
Ik heb het ontwerp hiervoor uit papier gesneden, het is betrekkelijk eenvoudig om tot het zelfde resultaat te komen.
Inmiddels was de ontwikkeling van de computer en zijn programmatuur zover gevorderd dat het ontwerp er ook digitaal kwam, het was toen te ‘draaien’. De knop onder ontvouwt het 3d-model.
Het roze ‘beeld’ heeft een naam gekregen op de manier waarop de bevolking ook eigen namen geeft aan bezienswaardigheden. Rotterdam kent markante voorbeelden. Mijn toenmalige buren hebben met hun verzonnen naam ‘De vis’ een bijdrage geleverd aan het schilderij, een roze vis dus.
Detail 16 Dag en nacht.
Het object boven is van een heel andere orde. Het is een paviljoen waar sprekers een betoog kunnen houden zoals op het Hyde park in Londen, ze staan er droog.
Het paviljoentje is ‘gemaakt’ met moderne materialen waarvan de overkapping het meest in het oog springt. In het ‘dak’ zijn lichtbanen gemaakt waardoor het gebouwtje verlicht kan worden.
Potloodstudie ‘Niet Anne Frank’.
Vaag achter deze spreekgelegenheid is een beeldengroep te zien. Ze staan in een boog. De beelden veranderen van rotsachtig naar een menselijk figuur om daarna weer te veranderen naar rotsachtig. De menselijke figuur beeldt een meisje uit met haar enige bezittingen, ze is op de vlucht. Toen ik de studie ervoor maakte was er de Balkanoorlog. De beeldengroep heet ‘Niet Anne Frank’, en roept de gedachte op dat niet alle slachtoffers hebben kunnen getuigen van hun bestaan.
Detail 17 Dag en nacht.
Hier is er zonder enige twijfel de nacht.
Op de sokkel staat de David van Michelangelo. Er heeft echter een verandering plaatsgevonden waardoor dit beeld niet meer in oorspronkelijk staat is. Onder de knop ‘Studie voor de David’ is de tekening te zien die aan het schilderij vooraf ging, daarbij ook de uitleg.
Op de voorgrond is er een bol met de relatieve grootte van Jupiter. De verlichte voorstelling op het dak is een vanitas-schilderij. Het woord vanitas is Latijn voor vergankelijkheid. In het gebouw eronder is de ingang van een metrostation, een vorm van een nieuwe functie geven aan iets bestaand.
Het dak op het pand achter de David heeft een façade met beelden van vrouwe justitia. Hier dragen de dames echter alleen maar een balk. Het is een gerechtsgebouw waar ‘goed’ en ‘kwaad’ dagelijks met elkaar geconfronteerd worden.
De tekening van de David heeft zijn eigen verhaal. Ik kon van dit iconische beeld geen andere foto vinden dan een waar het licht van boven kwam. In ‘De dag en de Nacht’ staat de sculptuur op een sokkel vanonder verlicht door schijnwerpers. Er restte mij niets anders dan het beeld uit te tekenen met de gewenste lichtsituatie.
De David heeft hier een kalend hoofd wat niet overeenkomt met het origineel.
Een poster op een reclamezuil achter het Centraal Station in Rotterdam heeft geleid tot deze mutatie. De poster in kwestie liet een beeld van de Madonna zien waarbij de zure regen het hoofd zwaar had aangetast, elk detail was verdwenen. Deze verminking bracht mij op de volgende gedachte.
Wanneer de David op dezelfde manier zou zijn aangetast dan zou hem dat visueel verouderen. Dit beeld uit de renaissance staat voor ‘De universele mens’ (L’homo universalis), de mens die zich met van alles bezighoudt. Tegenwoordig leven we in de tijd van de specialisatie, de universele mens is dus een verouderde gedachte. Deze tegenstelling pas prachtig in de gedachtegang van ‘De dag en de nacht’.